Zondag 15 december

Geologisch veldwerk in de kou

Tom van Hoof

Tom van Hoof werkt bij het Polaire Programma voor de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk onderzoek maar daarnaast is hij al 23 jaar actief als veldgeoloog en expeditiegids op Spitsbergen, Groenland en Antarctica. In deze lezing neemt hij de bezoekers mee op expeditie in fantastische landschappen waar naast de geologie ook het bijzondere dierenleven aan bod zal komen.

Over de spreker

Tom van Hoof is gepromoveerd op het gebied van de palaeoecologie met een achtergrond in palynology. Na zijn promotie aan de Universiteit Utrecht heeft hij een jaar aan de Universiteit van Arizona gewerkt alvorens in dienst te treden bij TNO als consultant palaeozoische palynology. In die rol heeft hij meerdere veldwerken georganiseerd en uitgevoerd op spitsbergen. Na 12 jaar geologische dienst is Tom freelance palynoloog geworden en expeditie-gids en werkt sinds kort als beleidsmedewerker bij NWO in het Nederlands Polair programma. Tom is nog steeds actief als expeditie-gids voor zowel de toeristen sector als wetenschappelijke expedities.

Zondag 19 januari

Bouwen met natuursteen

Drs. Wim Dubbelaar

Door de eeuwen heen wordt in de bouw gebruik gemaakt van natuursteen. In Nederland beschikken we maar over weinig soorten natuursteen. De belangrijkste is de kalksteen (‘mergel’) uit Zuid-Limburg. Onze buurlanden België en Duitsland beschikken wel over veel steensoorten die geschikt zijn voor de bouw en die zijn vanaf de Middeleeuwen veelvuldig in ons land toegepast. Het gaat hierbij met name om kalksteen, vaak rijk aan fossielen, zandsteen en vulkanische gesteenten zoals basalt en tufsteen. Naast de sedimentaire gesteenten zijn in de laatste 150 jaar ook veel soorten graniet uit Scandinavië geïmporteerd. In deze lezing toon ik u de gesteenten die in bijna iedere stad in Nederland worden aangetroffen en die door de kleur, de mineraalsamenstelling en de fossielinhoud gemakkelijk te herkennen zijn. De voorbeelden zijn met name gekozen uit de steden Utrecht en Amsterdam.

Over de spreker

Na zijn studie in de geologie is Wim Dubbelaar als geoloog gaan werken bij de Rijks Geologische Dienst in Haarlem. Deze Dienst werd laten onderdeel van TNO onder de noemer Geologische Dienst Nederland. Hij was eerst betrokken bij het werk aan de Geologische Kaart van Nederland, schaal 1: 50.000 en later meer gericht op adviezen over natuursteen aan overheidsdiensten. Dat resulteerde onder meer in ca 150 rapportages en publicaties over herkomst en eigenschappen van de in Nederland toegepaste soorten natuursteen.

Enkele publicaties: Steenrijk Amsterdam (1984), Utrecht in steen (2007), Bouwen met Natuursteen (NGV & GEA, 2015), Paleis der gesteenten (2022). 

Zondag 16 februari

Zondag 16 maart

Joris Brattinga

Eerdere lezingen | 2024 – 2025

Zondag 20 oktober 2024

De evolutie van Paratethys; het grootste megameer in de geologische geschiedenis

Prof. dr. Wout Krijgsman

De Parathehys, het grootste megameer in de geologische geschiedenis, is gevormd in Eurazië tijdens het late Mioceen. Het megameer werd gekenmerkt door verschillende perioden van hydrologische instabiliteit en gedeeltelijke uitdroging.

Onderzoek laat zien dat de belangrijkste perioden van uitdroging plaatsvonden tussen 9,75 en 7,65 miljoen jaar geleden. De gedeeltelijke uitdroging van megameren komt overeen met klimaat-, voedselweb- en landschapsveranderingen in heel Eurazië. In deze presentatie ga ik dieper in op de geboorte, midlifecrisis en dood van deze grote watermassa en plaats ik deze in een bredere (mediterrane) context.

Over de spreker

Wout Krijgsman is verbonden aan de Universiteit Utrecht en gespecialiseerd in het dateren van de geologische geschiedenis met behulp van paleomagnetisme. Zijn onderzoeksresultaten integreert hij o.a. met paleontologie en milieu-en klimaatverandering. 

Eerdere lezingen | 2023 – 2024

De rol van bossen in het klimaat

Prof. dr. Stefan Dekker

Het Amazonegebied is een aansprekend voorbeeld van de wisselwerking tussen vegetatie en klimaat. Om klimaatverandering tegen te gaan is het behoud en uitbreiden van bosgebieden cruciaal. Stefan Dekker legt uit hoe vegetatie en klimaat op elkaar inwerken. Ook kijkt hij naar het verleden en laat hij zien hoe klimaatverandering en vegetatie elkaar altijd hebben beïnvloed en hoe destijds de Romeinse beschaving met dit samenspel is omgegaan.

Over de spreker

Stefan Dekker, hoogleraar mondiale ecohydrologie en duurzaamheid aan de Universiteit van Utrecht.

Over het – ontstaan van het – leven

Dr. Eric Mulder

Iedereen heeft zich weleens afgevraagd “Waar komen wij vandaan?”, of: “Hoe is het leven ontstaan?” Het complete antwoord op die laatste vraag is nog niet gegeven. Maar we kunnen er wél iets over zeggen. In deze lezing gaan we kijken naar de voorwaarden waaraan een zonnestelsel en een planeet in ieder geval moeten voldoen om leven mogelijk te maken. Ook zullen de biochemische processen die alle levensvormen kenmerken worden besproken.

Iedere levensvorm – van een bacteriën tot de mens – heeft voortdurend energie nodig om te blijven leven. Voordat er levensvormen waren die energie uit de zon kunnen benutten was er al leven. De aarde stelde zomaar gratis energie beschikbaar aan de allereerste levensvormen! Hoe? Kom luisteren.

En dan water, dat is helemaal te gek: als ijs is het licht; als vloeistof bij 4 graden Celsius is het zwaar. Volop aanwezigheid van water is misschien wel de belangrijkste reden, dat leven kon ontstaan. Al het leven is gebaseerd op dezelfde biochemische processen in cellen. Het lijkt er dus op dat het leven maar één enkele keer is ‘ontstaan’.   Maar zeker weten we dat natuurlijk (nog) niet.

Over de spreker

Eric Mulder – bioloog – was jarenlang conservator van Museum Natura Docet te Denekamp en het Natuurhistorisch Museum Maastricht. Evolutionaire ontwikkelingsbiologie is een onderwerp waarover hij graag spreekt en ook doceerde aan de Universiteit Twente.

De culturele aap: Van Lucy tot Lady Gaga

Prof. dr. Mark van Vugt 

De mens is een heel merkwaardige diersoort. Dankzij onze culturele vermogens kunnen we mensen op de maan zetten, met een pinpas betalen, en genieten van de schilderijen van Van Gogh en de muziek van Lady Gaga. We doen dat met DNA dat grotendeels lijkt op dat van een chimpansee en met een brein en lichaam dat niet zoveel anders is dan van het oermeisje Lucy. Hoe kunnen we deze enorme evolutionaire sprong verklaren? De evolutionaire psychologie geeft hier antwoord op. In deze lezing ga ik in op hoe onze genen en cultuur vaak samenwerken met elkaar, maar ook soms een hevige strijd met elkaar voeren met allerlei negatieve gevolgen, van obesitas tot werkstress, pandemie en klimaatverandering.

Over de spreker

Mark van Vugt is hoogleraar Evolutionaire psychologie aan de Vrije Universiteit en Universiteit van Oxford.

Gesteenteverwering voor landbouw en klimaat

Prof. dr. Wiekert Visser

Het is alweer 25 jaar geleden dat Professor Schuiling van de Universiteit Utrecht het plan lanceerde om olivijn-rijk gesteente zoals dunieten op grote schaal in te zetten voor het vastleggen van CO2 uit de atmosfeer. Het was een zeer vernieuwend idee. Door dunieten fijn te vermalen en vervolgens uit te strooien over grote vlakten, bv stranden, zou klimaatverandering kunnen worden tegengegaan. Voor toepassingen in de landbouw is het echter beter basalt te gebruiken. Fijn vermalen basalt vervult namelijk een dubbele rol: als bemesting en als afvanger van CO2.

In de lezing zal kort worden ingegaan op de geologie-mineralogie van Ofiolieten waarin zowel duniet als basalt voorkomen – met spectaculaire beelden uit Oman. Vervolgens wordt uitgelegd waarom en hoe gemalen basalt in de landbouw de vermelde dubbele rol vervult. Dit zal worden geïllustreerd aan de hand van de huidige toepassing hiervan in Egypte.

Over de spreker

Wiekert Visser– geoloog – heeft jarenlang gewerkt in Oman en doceerde geochemistry & applied geophysics aan de University of Technology in Masqat, Oman. Momenteel is hij visiting professor aan de Heliopolis University for Sustainable Development in Egypte en doet onderzoek op het snijvlak van geologie – klimaat – landbouw.

Zondag 18 februari 2024

Metamorfose: niets is wat het lijkt, behalve als je goed kijkt

Drs. Joris van Enst

In de geologie worden naast stollingsgesteenten (zoals graniet) en sedimentaire gesteenten (zand of leisteen) ook metamorfe gesteenten onderscheiden.
Metamorfe gesteenten vormen zich onder druk en temperatuur in de aardkorst uit stollings- en sedimentaire gesteenten. Maar metamorfe gesteenten kunnen zelf ook uit andere metamorfe gesteenten ontstaan. Metamorfe gesteenten vertellen een verhaal over de reis die deze gesteenten door de aardkorst en de tijd hebben gemaakt.
Na deze lezing kijkt u (hoop ik) anders naar de bergen waar u wandelt, of de winkelpuien waar u voor staat. U kunt als u goed kijkt die reis reconstrueren. Naast deze lezing zal ook de permanente tentoonstelling in ons museum u daarbij helpen.

Over de spreker

Joris van Enst was bij het Ministerie van Economische zaken betrokken bij het onderzoek naar de berging van radioactief afval. Als wetenschappelijk directeur van LOFAR was hij nauw betrokken bij het realiseren van een geofysisch sensornetwerk in de ondergrond van Noord Nederland.

Hoe zagen ze er écht uit? De kleuren van uitgestorven dieren?

Edgar Mulder

Al meer dan 200 jaar is het de vraag geweest van bijna elke paleontoloog – hoe zag het beestje eruit? Sinds zo’n 15 jaar weten wetenschappers daadwerkelijk deze vraag te beantwoorden. Van gevederde, vogelachtige dinosauriërs met iriserende veren tot simpele bruine gepantserde reptielen. Edgar Mulder neemt de toehoorders mee in de nieuwste ontwikkelingen, ontdekkingen en de technieken die hierbij gebruikt worden!

Over de spreker

Edgar Mulder, zit in zijn eindfase als master student aan de Universiteit Utrecht. Hij doet onderzoek naar de kleur van de eerste vogelachtige uit het Jura. Dit doet hij met behulp van synchrotron scans. Synchrotrons zijn deeltjesversnellers die op microschaal elementen kunnen detecteren en helpen bij het vinden van kleur in fossielen.